إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدى‏ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ (41)

•ما این کتاب (آسمانى) را براى مردم بحق بر تو نازل کردیم؛ هر کس هدایت را پذیرد به نفع خود اوست؛ و هر کس گمراهى را برگزیند، تنها به زیان خود گمراه مى‏گردد؛ و تو مأمور اجبار آنها به هدایت نیستى. (41)
•بیان محقق بودن وعده عذاب:
إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ‏: قرآن را
لِلنَّاسِ: جمیع مردم‏ «ابن عباس»
•بِالْحَقِ‏:
1. در آن چیزى از حرفهاى باطل نیست.
2. الف) قرآن را به این که قرآن حق است.

 ب) قرآن حقی است که نظر و فکر در موجبات و مقتضای آن واجب است        هر چه را قرآن صحیح دانسته درست بدانیم و آنچه را قرآن فاسد دانسته فاسد بدانیم و آن چه را قرآن تشویق کرده عمل کنیم و آنچه را قرآن باز داشته، از آن دوری کنیم،  آن چه را قرآن به آن دعوت کرده مایه‌ی رشد است و آن چه قرآن از آن رویگردان شده، باطل است.

فَمَنِ اهْتَدى‏: به آن چه داراى ادله است‏.
فَلِنَفْسِهِ: زیرا که نفع آن سرانجام به او بازگردد.
وَ مَنْ ضَلَ‏: از آن گمراه شده و منحرف شود.
فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْه: به ضرر خود گمراه گردد، زیرا ضرر آن که عقاب باشد بر خود انسان باز مى‏گردد.
وَ ما أَنْتَ‏: اى محمد صلی الله علیه و آله
عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ‏:

1. (رقیب) تو مراقب نیستى که حق را به قلب آنان رسانده و بر ایشان محافظت کنى تا ترک نکرده و از آن منصرف نشوند، زیرا که تو نمى‏توانى آنان را اکراه و اجبار به اسلام کنى.

2. (کفیل) تو کفیل ایشان نیستى که لازم باشد ایمان آنان را نگهدارى کنى، پس تنها وظیفه تو تبلیغ دین است.

 

 اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضى‏ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرى‏ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (42)
•خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى‏کند، و ارواحى را که نمرده‏اند نیز به هنگام خواب مى‏گیرد؛ سپس ارواح کسانى که فرمان مرگشان را صادر کرده نگه مى‏دارد و ارواح دیگرى را (که باید زنده بمانند) بازمى‏گرداند تا سرآمدى معیّن؛ در این امر نشانه‏هاى روشنى است براى کسانى که اندیشه مى‏کنند! (42)
•مفردات: توفى: گرفتن چیزى به صورت کامل و تمام ، توفیت حقى: تمام حقم را گرفتم.
اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها: خداوند مى‏گیرد جان‌ها را، چون مرگشان فرا رسیده و سرآمدشان سپرى شود.
مقصود: هنگام مرگ بدنها و جسدهاى ایشان است، پس مضاف در این کلام حذف شده است.(حین موت ابدانها و اجسامها)
وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها: و نیز خداوند مى‏رباید روح آن را که در خوابگاهش نمرده است.
•هنگام خواب، نفس بیرون می‌رود که دارای عقل و تمییز است، پس شخص خواب تعقل نمی‌کند، شخص خوابیده نفس مى‏کشد.
•هنگام مرگ، نفس حیوانی و زندگی از بدن بیرون می‌رود.
•تفاوت قبض روح خوابیده و مرده:
•قبض روح خوابیده در مقابل بیدارى و قبض روح خوابیده با باقى ماندن روح در بدن است.
 قبض روح مرده در مقابل زندگانى است و قبض روح مرده با خارج شدن روح از بدن است.
فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضى‏ عَلَیْهَا الْمَوْتَ‏: نگه می‌دارد نفسی را که مرگ بر آن حکم شده است تا روز قیامت که بسوى دنیا باز نمى‏گردد.
وَ یُرْسِلُ الْأُخْرى: باز می‌گرداند دیگری را یعنى نفسهاى دیگر را که مرگ را بر آنها حتمی نکرده (نفس خوابیده)
الى اجل مسمى: تا زمان معین؛ تا مرگش .
إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ‏: یعنى دلالتهاى آشکار بر توحید خداوند و کمال قدرت او.
لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ‏: بر قومى که تفکر مى‏کنند در ادله، زیرا بر قبض نفوس در هنگام مرگ و هنگام خواب جز خداوند کسى قادر و توانا نیست.
•روح و نفس‏
«ابن عباس» گوید: در بنى آدم روح و نفس است  که میان آن دو مانند پرتو خورشید است، نفس آن است که داراى عقل و تمییز بوده و روح آن است که موجب زندگى و حرکت باشد. وقتی انسان بخوابد نفس او بیرون رفته ولى روحش باقى است و هنگام مرگ خداوند روح و نفس هر دو را قبض مى‏کند و این سخن تأیید مى‏شود به آن چه که:
•عیاشى از امام باقر علیه السلام: نیست کسى که بخوابد مگر این که نفس او به سوى آسمان عروج کرده و روحش‏ در بدن باقى مى‏ماند و میان نفس و بدن رابطه‏اى چون شعاع خورشید است.

پس اگر خداوند به قبض ارواح اذن  دهد، روح نفس را اجابت کند. 

و اگر خداوند به روح اذن دهد نفس روح را اجابت کند.

 و این است قول خداوند که مى‏فرماید: (اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ ... ) پس نفس آن چه در ملکوت ببیند، داراى تأویل بوده و آن چه که میان آسمان و زمین ببیند، بدون تأویل و از خیالهاى شیطانى است‏.

أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ (43)
آیا آنان غیر از خدا شفیعانى گرفته‏اند؟! به آنان بگو: «آیا (از آنها شفاعت مى‏طلبید) هر چند مالک چیزى نباشند و درک و شعورى براى آنها نباشد؟!» (43)
أَمِ اتَّخَذُوا: بلکه گرفتند.
مِنْ دُونِ اللَّهِ‏ شُفَعاءَ ‏ : کسانی که غیر از خدا، خدایانی را به عنوان شفیع گرفته اند.
قُلْ: اى محمدn «أوَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ» هر چند مالک چیزی از شفاعت نباشند و عقل خود را به کار نبندند.
•جواب استفهام محذوف است با این تقدیر:
أ و لو کانوا بهذه الصفة یتخذونهم شفعاء و یعبدونهم راجین شفاعتهم‏: اگر چه به این صفت باشند، باز بت پرستان آنها را عبادت کرده و شفیع قرار داده و امید به شفاعت آنها دارند.
 قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (44)
بگو: «تمام شفاعت از آن خداست، (زیرا) حاکمیّت آسمانها و زمین از آن اوست و سپس همه شما را به سوى او بازمى‏گردانند!» (44)
قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً:
‏ (بگو) به ایشان‏  (شفاعت فقط براى خداست) که هیچکس بدون اذن او نمى‏تواند شفاعت کند.
مقصود: هیچ کس نمى‏تواند مالک شفاعت شود مگر آن که خدا او را مالک شفاعت کرده باشد، چنان که خدا مى‏گوید: (مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ: کیست که شفاعت کند نزد او مگر به اذن خداوند: بقره/ 255)
در این آیه رد و ابطالى است بر آن که بتها را شفیع مى‏دانند.
لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ‏.
 وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ (45)
•هنگامى که خداوند به یگانگى یاد مى‏شود، دلهاى کسانى که به آخرت ایمان ندارند مشمئزّ (و متنفّر) مى‏گردد؛ امّا هنگامى که از معبودهاى دیگر یاد مى‏شود، آنان خوشحال مى‏شوند. (45)
•مفردات:
شمز:  اشْمَأَزَّ الرجل‏ اشْمِئْزَازاً: انقبَضَ. (صحاح) اشمئزاز: گرفتگى، نفرت، و کراهت (مجمع البیان).
وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ‏:

1. اظهار تنفر کند. «سدى، جبائى، و ضحاک»

2. منقبض و گرفته شود.« ابن عباس، مجاهد، و مقاتل»

3. یعنى کافر شده و تکبر کند. «قتاده».

قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ: مشرکان چون این سخن را (لا اله الا اللَّه وحده لا شریک له) می شنیدند، اظهار نفرت مى‏کردند، چون مى‏گفتند که بتها نیز خدا هستند.
وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ‏: یعنى بتهایى که بدون خداوند عبادت مى‏شدند.
 إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ‏: به قدرى خوشحال مى‏شدند که آثار شادى و سرور از چهره‏شان پیدا بود.
  • نظم آیات

ا لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (36)

... وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ (41) اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضى‏ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرى‏ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (42) أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ (43)
•نظم:
1. پیوستگى این آیه‏ (اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ: 42) با آیه‏ (وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ:41): بیان الهی مبتنی بر اینکه وکیل و حفیظ بر ایشان کسى است که ایشان را میرانده و هر گونه که بخواهد، آنها را می گرداند.
2. این جمله‏ (أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ: 41) به جمله‏ (وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ:42) متصل شده: یعنی آن که عبد خود را کفایت کرده تو را نیز از امر ایشان کفایت مى‏کند.
3. جمله‏ (أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ: 43) به جمله‏ (أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ ...: 41) پیوسته تا معلوم شود آن که مالک نفع و ضرر نباشد مالک شفاعت هم نخواهد بود.
قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (46)
بگو: «خداوندا! اى آفریننده آسمانها و زمین، و آگاه از اسرار نهان و آشکار، تو در میان بندگانت در آنچه اختلاف داشتند داورى خواهى کرد!» (46)
بعد از ذکر دلایل الهی و توجه نکردن مردم به آنها، دستور محاکمه به پیامبرn داد و فرمود:
قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: بگو اى آفریدگارشان و ایجاد کننده آسمانها و زمین.‏
عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ: دانای آنچه علمش از همه مردم پنهان است و دانای آنچه مردم مشاهده مى‏کنند و مى دانند.
أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ : در قیامت حکم می‌کنی بین بندگانت.
فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ: و در این دنیا در امر دینشان و دنیاشان.
و تفصیل بده میان آنان به حق در حقوق و مظالم، یعنى حکم کن میان من و قوم من به حق، و در این بشارتى است براى مؤمنان به پیروزى و نصرت، زیرا خداوند که پیغمبر خود را امر به دعا مى‏کند حتماً اجابت مى‏کند.
•سعید بن مسیب: من آیه‏اى را در قرآن میشناسم که کسى نخواند آن را که بواسطه آن از خداوند سؤال کند مگر آن که خدا به او عطا کند و آن آیه‏ (قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ ...) مى‏باشد.
 وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ (47)
•اگر ستمکاران تمام آنچه را روى زمین است مالک باشند و همانند آن بر آن افزوده شود، حاضرند همه را فدا کنند تا از عذاب شدید روز قیامت رهایى یابند؛ و از سوى خدا براى آنها امورى ظاهر مى‏شود که هرگز گمان نمى‏کردند!
سپس خداوند خبر مى‏دهد از واقع شدن عذاب بر کافران به این که مى‏فرماید:
وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ‏: زیاده بر آن‏
لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ:
بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ‏:

1. ظاهر شود بر ایشان از اقسام عذاب آن چه که انتظار نداشته و گمان نداشتند که به ایشان برسد و در حساب ایشان نبود.

2. آنها کارهاى خود را که خوب مى‏پنداشتند بدی آن برایشان نمودار شد. «سدى»

• «محمد بن منکدر» هنگام مرگ، زارى مى‏کرد، به او گفتند: تو هم جزع و زارى مى‏کنى؟ پاسخ گفت: مرا آیه‏اى از قرآن در بر گرفته که‏ (وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ) است و مى‏ترسم که از جانب خداوند چیزهایى برایم آشکار شود که گمان نمى‏کردم‏.

 

 وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (48)
در آن روز اعمال بدى را که انجام داده‏اند براى آنها آشکار مى‏شود، و آنچه را استهزا مى‏کردند بر آنها واقع مى‏گردد. (48)
وَ بَدا لَهُمْ‏ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا:  پاداش کارهاى بدشان آشکار شود.
 وَ حاقَ بِهِمْ‏ (فرایشان گیرد): نازل شود به ایشان‏.
ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ‏: از هر چیزى که پیغمبرn هشدار می‌داد از آنچه که منکر مى‏شدند و آن را تکذیب مى‏کردند.
 فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلى‏ عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (49)
•هنگامى که انسان را زیانى رسد، ما را (براى حلّ مشکلش) مى‏خواند؛ سپس هنگامى که از جانب خود به او نعمتى دهیم، مى‏گوید: «این نعمت را بخاطر کاردانى خودم به من داده‏اند»؛ ولى این وسیله آزمایش (آنها) است، امّا بیشترشان نمى‏دانند. (49)
فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ : بیمارى و گرفتارى‏ «دَعانا» پناه مى‏آورد به سوى ما با حالت تسلیم و اخلاص، چه این که مى‏داند غیر از ما هیچ کسى قادر به رفع گرفتارى او نیست.‏
ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا: چون نعمتى از سلامت جسم و گشایش روزى و نعمتهاى دیگرى به او ببخشیم‏.
قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلى‏ عِلْمٍ‏: گوید بر اساس علم داده شده‏ام؛

1. داده شده‏ ام روى دانش و زیرکى و کاردانى خود. اشاره به اینکه آنان به منافع و ضررهاى خود جاهل هستند. «حسن» و «جبائى»

2. داده شده‏ ام بر اساس خبرى که خداوند به من آموزش داده است.  «مقاتل» و «قتاده»

3.  داده شده‏ ام بر اساس علمى که خدا آن را از من قبول کرده و راضى است، لذا خداوند بخشیده است به من از نعمتهایى که بخشیده است.
امر بر اساس گفته ایشان نیست،
•‏ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ:

1. آزمایش و امتحانى است که خدا به آن آزمایش کرده است تا ظاهر شود که شکر و صبر انسان در مقابل آن چگونه است تا بر اساس آن مجازات کند.

2. این نعمت فتنه‏اى یعنى عذابى بر ایشان خواهد بود اگر آن را به خود نسبت دهند.

3. خود این گفتار براى ایشان فتنه‏اى مى‏باشد زیرا ایشان بر آن عذاب خواهند شد.

•وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ‏:

1. بلاء چه چیزى‏ و نعمت کدام است؟

2. آنها نمى‏دانند تمامى نعمتها از جانب خداوند است اگر چه از جهت بندگان روى اسباب به وجود آمده است.

قَدْ قالَهَا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنى‏ عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ (50)
این سخن را کسانى که قبل از آنها بودند نیز گفتند، ولى آنچه را به دست مى‏آوردند براى آنها سودى نداشت! (50)
قَدْ قالَهَا: یعنى این کلمه و گفتار را
الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ‏: مانند «قارون» هنگامى که گفت: همانا داده شده‏ام بر اساس علمى که در نزد من است.
 


موضوع :